VICTOR HUGO, Οι Άθλιοι, μτφρ.: Ωρίων Αρκομάνης, εκδ. Gutenberg, 2025, σελ. 1.359 + 1.343.

Του ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΓΚΡΑΒΑ

Παλίμψηστο κοινωνικής δικαιοσύνης στη Γαλλία του 19ου αιώνα

Άθλιοι και αθλιότητα. «Ο Ουγκό χρησιμοποιεί αυτές μόνο τις δύο λέξεις ώστε να παραπέμπουν συνεχώς στον τίτλο του βιβλίου, αφήνοντας στον αναγνώστη το χρέος να βρει ποια ακριβώς έννοια δίνει στη λέξη κάθε φορά και σε ποια ερμηνεία της ανήκει και ο ίδιος!», γράφει στο προλογικό σημείωμα (Α΄ τ., σ. 32) ο Ωρίων Αρκομάνης, που μας χαρίζει μια έξοχη μετάφραση, μαζί με εισαγωγή και εξαντλητικές σημειώσεις, ενός αριστουργήματος της παγκόσμιας λογοτεχνίας· ευρύτατα ιστορικού και βαθύτατα φιλοσοφικού.

Αντηχώντας τους Μαρξ και Ενγκελς, «το φάντασμα της κοινωνικής δικαιοσύνης» (Α΄ τ., σ. 73) πλανιέται πάνω από τη Γαλλία του Ουγκό. Στο θέαμα ενός χομπσιανού κόσμου, οι πάντες πολεμούν τους πάντες και ο ισχυρότερος θεωρείται και ο πιο μυαλωμένος (Α΄ τ., σ. 139)· πόσο διαχρονική θεώρηση! Ανασκευάζοντας το σχεδίασμα του Καντ, «μέχρι η τάξη –η οποία δεν είναι κάτι άλλο παρά η παγκόσμια ειρήνη– να επιβληθεί, μέχρι να βασιλέψουν η αρμονία και η ενότητα, η πρόοδος [ως “διαρκής ζωή των λαών”] θα έχει ως στάδιά της τις επαναστάσεις» (Β΄ τ., σ. 825). Οι στοχασμοί του συγγραφέα για την ανθρώπινη φύση –τολμηροί και αδυσώπητοι, λες και φιδογυρίζουν τον αναγνώστη σε μονοπάτια συγκεχυμένης συναισθηματικής φόρτισης– σχηματοποιούν στη μεγάλη εικόνα των «Αθλίων» έναν σκελετό, θα λέγαμε μορφής Ω: ανάμεσα σε μια έλλειψη και μια υπερβολή, δεν υπάρχει αριστοτελική μεσότητα εδώ να κλείνει τον κύκλο. Για τον ήρωα-άθλιο (Β΄ τ., σ. 291) του Ουγκό, Γιάννη Αγιάννη, δεν υπήρχε μέση κατάσταση· «αν ήθελε να γίνει καλός, θα έπρεπε να γίνει άγγελος, και αν ήθελε να μείνει κακός, θα έπρεπε να γίνει τέρας» (Α΄ τ., σ. 189, 225 και 1.254 - σημ. 225). Στο πολωμένο, διανυσματικού χαρακτήρα αυτό Ω, η φυγόκεντρος δύναμη φτάνει τον άνθρωπο αλλά και την κοινωνία ολόκληρη στο ένα όριο προτού η πορεία αναστραφεί και η κεντρομόλος δύναμη υποχωρήσει πάλι οδηγώντας την κατάσταση στο άλλο όριο· από το κακό, στο καλό· αλλά και από την εξέγερση, στην πρόοδο (Β΄ τ., σ. 536). Οπως το θέτει ο Ουγκό –σε μια οιονεί σύνοψη ολόκληρων των «Αθλίων»–, «το βιβλίο που ο αναγνώστης έχει μπροστά στα μάτια του είναι από τη μια άκρη έως την άλλη, στο σύνολό του καθώς και στις λεπτομέρειές του –όποια κι αν είναι τα διαλείμματα, οι εξαιρέσεις ή οι αδυναμίες του–, η πορεία του κακού προς το καλό, του άδικου προς το δίκαιο, του ψεύτικου προς το αληθές, της νύχτας προς τη μέρα, της όρεξης προς τη συνείδηση, της σήψης προς τη ζωή, της κτηνωδίας προς το καθήκον, της κόλασης προς τα ουράνια, του Τίποτα προς τον Θεό. Σημείο αφετηρίας: η ύλη· σημείο τερματισμού: η ψυχή. Στην αφετηρία η ύδρα· στον τερματισμό ο άγγελος» (Β΄ τ., σ. 834).

Διατυπώνοντας ουσιαστικά τη μεθοδολογία του ως προς τη μελέτη της Ιστορίας, ο Ουγκό γράφει για το 1831 και το 1832, χρονιές που συνδέονται άμεσα με την Επανάσταση του Ιουλίου, ότι «Αυτή η αξιοσημείωτη εποχή είναι αρκετά καθορισμένη, και αρχίζει να είναι αρκετά απομακρυσμένη από εμάς κι έτσι μπορούμε πια να συλλάβουμε από τώρα τις κύριες γραμμές της» (Β΄ τ., σ. 163). Και συμπυκνώνει τη θεώρησή του για τη φιλοσοφία της Ιστορίας στη φράση «η μορφή των αιώνων σχηματίζεται από τη φυσιογνωμία των ετών» (Α΄ τ., σ. 242). Η φιλοσοφική και ιστορική σημασία του κλασικού αυτού μυθιστορήματος περιβάλλεται, όπως στο μάκρο επίπεδο, των ιδεών, έτσι και στο μίκρο, των χαρακτήρων, από μια ατμόσφαιρα αβυσσαλέου ρομαντισμού. Η Φαντίνα, που ήταν πανέμορφη σύμφωνα με τους δύο αισθητικούς κανόνες: το στυλ, που είναι η μορφή του ιδεώδους, και τον ρυθμό, που είναι η κίνησή του (Α΄ τ., σ. 252). Ο Ενζολοράς, που «δεν είναι ερωτευμένος κι όμως βρίσκει τον τρόπο να είναι ατρόμητος» (Β΄ τ., σ. 791). Ο Αγιάννης, που απέθεσε τον Μάριο «με την απαλότητα των κινήσεων που θα ’χε ένας αδελφός για τον πληγωμένο αδελφό του» και μετά «τον κοίταξε μ’ ένα ανείπωτο μίσος» (Β΄ τ., σ. 912-913). Τέλος, ο Μάριος και η Τιτίκα, που ερωτεύτηκαν επειδή αλληλοκοιτάχτηκαν. «Κι όμως, έτσι ερωτεύεσαι και αποκλειστικά μόνον έτσι» (Β΄ τ., σ. 283). Φαίνεται πως ο Ουγκό είχε μελετήσει (και) την «Ιουλία» του Ρουσσώ.

Συγκλονιστικό. 

*Ο κ. Κωνσταντίνος Γκράβας είναι διδάκτωρ του Τμήματος Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών, κάτοχος του FT Non-Executive Director Diploma, συγγραφέας του βιβλίου «Οικονομικός Πόλεμος και Νομισματική Ειρήνη» (εκδόσεις Ι. Σιδέρης, πρόλογος: Γιάννης Στουρνάρας) και συν-συγγραφέας του βιβλίου «Κεντρικές Τράπεζες» (εκδόσεις Παπαδόπουλος).

Σύνδεσμος στο ηλεκτρονικό φύλλο της "Καθημερινής"

Διαβάστε το άρθρο (pdf) στη σελίδα της εφημερίδας "Η Καθημερινή της Κυριακής" (τέχνες & γράμματα):