Η φιλοσοφία της συγκίνησης

Κωνσταντίνος Γκράβας

Jean-Jacques Rousseau, Ιουλία ή Η νέα Ελοΐζα, μετάφραση από τα γαλλικά: Έφη Κορομηλά, Gutenberg, Αθήνα 2024, δύο τόμοι, σελ. 607 (α’ τόμος) και σελ. 594 (β’ τόμος)

Ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ -φιλόσοφος, δοκιμιογράφος, μυθιστοριογράφος, συνθέτης, πολιτικός στοχαστής και παιδαγωγός- θεωρείται “ο πιο διαπρεπής εκπρόσωπος της κοινωνικής κριτικής της εποχής του Διαφωτισμού”. Το ζωηρό και μόνιμο ενδιαφέρον του για την παιδαγωγική θεωρία και πράξη έμελλε να αποτυπωθεί στις μελλοντικές συγγραφικές του επιδόσεις, ενώ η σκέψη του, όπως και το συγγραφικό του έργο, είναι πολυμερής και τον συνδέει με ποικίλα και ενίοτε αντιφατικά μεταξύ τους διανοητικά ρεύματα. “Η επίδραση των ιδεών του υπήρξε ιδιαίτερα καθοριστική στους χώρους της κοινωνικής κριτικής, της πολιτικής φιλοσοφίας και της παιδαγωγικής, ενώ παράλληλα είναι αισθητή η σχέση του με τη νέα ρομαντική ευαισθησία που αναδύθηκε σε αντίδραση προς τον ορθολογισμό του Διαφωτισμού”. Ο Ρουσσώ, παρ’ όλο τον ριζοσπαστισμό του, δεν κατάφερε να απαλλαγεί από την πιο αρχέγονη κοινωνική προκατάληψη· οι αντιλήψεις του για τις σχέσεις των φίλων κατοπτρίζονται και στο μυθιστόρημα του Ιουλία ή η Νέα Ελοΐζα, που ανήκει ουσιαστικά στην αρχόμενη ρομαντική φιλολογία. [Γράφει ο Ρουσσώ για τη γυναίκα και τον άνδρα ότι “και οι δύο συγκλίνουν προς την κοινή ευτυχία, αλλά από διαφορετικούς δρόμους, και αυτό το μοίρασμα καθηκόντων και φροντίδων συνιστά και τον πιο γερό δεσμό της ένωσής τους” (σ. 664).] Από πολλές απόψεις το συνολικό έργο του πολίτη της Γενεύης -με την πρωτοτυπία των ιδεών και την λαμπρότητα του ύφου του να τον αναδεικνύουν σε έναν από τους σημαντικότερους συγγραφείς της γαλλικής γλώσσας- βρίσκεται στο μεταίχμιο δύο κόσμων, καθώς με τον Ρουσσώ τελειώνει ο κλασικισμός, όπως φαίνεται τόσο στη συναισθηματική φόρτιση των λογοτεχνικών και αυτοβιογραφικών του έργων όσο και στην εξατομικευμένη αγωγή που προτείνει στην παιδαγωγική του θεωρία, στοιχεία τα οποία αναγγέλλουν τον ρομαντισμό του 19ου αιώνα. 

Οι ιδέες του Ρουσσώ, μέσα από το εξαιρετικό ταλέντο και την μαγική δύναμη των γραπτών του, συνομιλούσαν με εκείνες άλλων μεγάλων φιλοσόφων της εποχής του, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τον Ιμμάνουελ Καντ. Ο Ρουσσώ ασκούσε τεράστια συναισθηματική επιρροή στον κορυφαίο Γερμανό φιλόσοφο, ο οποίος λέγεται ότι μόνο δύο φορές παρέβη τη σταθερή συνήθειά του απογευματινού του περιπάτου: μία λόγω της πτώσης της Βαστίλλης κι άλλη μία, επί αρκετές μέρες, για να διαβάσει τον Αιμίλιο. Όπως αναφέρει σχετικά ο Κασσίρερ, δεν θα χρειαζόταν το γνωστό ανέκδοτο, που λέει ότι ο Καντ το 1762 διαβάζοντας τον Αιμίλιο, ο οποίος μόλις είχε κυκλοφορήσει, απίστησε για πρώτη φορά στο συνηθισμένο του ημερήσιο πρόγραμμα και προς μεγάλη έκπληξη των συμπολιτών του ξέχασε να κάνει τον απογευματινό του περίπατο, το οποίο μας δείχνει τι σήμαινε γι’ αυτόν εξ αρχής το έργο του Ρουσσώ. Ο αναγνώστης “απαντά μια εξαιρετική πνευματική οξυδέρκεια, μια ευγενή ορμή της ιδιοφυΐας και μια ψυχή με αισθήματα σε τόσο υψηλό βαθμό, όσο δεν συγκεντρώνει ίσως στο πρόσωπό του κανείς άλλος συγγραφέας, οποιασδήποτε εποχής ή οποιουδήποτε λαού”, γράφει ο Καντ, παρότι ο ίδιος διέτασσε τον εαυτό του να προσπερνά με το λογικό την ωραιότητα της έκφρασης του Ρουσσώ ώστε να μην είναι δέσμιος της αισθητικής γοητείας των γραπτών του. 

[...]

Παρουσιάζοντας το έργο του ως “Επιστολές δύο εραστών, κατοίκων μιας μικρής πόλης στους πρόποδες των Άλπεων τις οποίες συνέλεξε και εξέδωσε”, ο Ρουσσώ γράφει στον Πρόλογο ότι αν και εμφανίζεται μόνο ως εκδότης, το βιβλίο είναι έργο δικό του, και δεν κρύβεται, ενώ λίγες γραμμές παρακάτω εξηγεί ότι βάζει το όνομά του στο εξώφυλλο της παρούσας συλλογής, όχι για να δηλώσει ότι είναι δική του, αλλά για να αναλάβει την ευθύνη γι’ αυτήν (σ. 13). Η εκ προοιμίου διατυπωμένη αμφισημία ως προς τον πραγματικό συγγραφέα του έργου μοιάζει να αντανακλά τον αντιφατικό χαρακτήρα του Ρουσσώ, οι προσωπικές περιπέτειες του οποίου αποτελούσαν πηγή τύψεων και συναισθηματικής αγωνίας, που διοχέτευσε αργότερα στα μυθιστορήματα και τα αυτοβιογραφικά κείμενά του.  

Οι Επιστολές αυτές δεν είναι υπερβολή να ειπωθεί ότι αποτελούν “κείμενα που πάλλονται από συγκίνηση”, όπως οι επιστολές που αντάλλαξαν ο Αβελάρδος και η Ελοΐζα -πρόσωπα που υπήρξαν στην πραγματική ζωή αρκετούς αιώνες πριν- και οι οποίες ενέπνευσαν τον Ρουσσώ. Αναγνώστες και συγγραφείς από τον 13ο αιώνα μέχρι τον Γκαίτε, συγκινούνταν, δάκρυζαν και ονειρεύονταν πάνω στο μοτίβο της αναπαράστασης του αιώνιου έρωτα, των ερωτευμένων που αγαπήθηκαν μοιραία και έμειναν ενωμένοι ακόμα και μετά τον θάνατο. Έτσι και ο Ρουσσώ συγκίνησε τους πολυάριθμους αναγνώστες του με την αφήγηση του έρωτα της Ζυλί (Ιουλίας) ντ’ Ετάνζ, της Νέας Ελοΐζας με τον ιππότη Σεν-Πρε. 

[...] 

Αντί επιλόγου, αφιερώνουμε στους αναγνώστες του παρόντος κειμένου, σε κάποιους, τα ακόλουθα λόγια του Ρουσσώ: “Μακάρι η τωρινή μοίρα μας να κρατήσει όλη μας τη ζωή! Το πνεύμα εμπλουτίζεται, ο νους φωτίζεται, η ψυχή δυναμώνει, η καρδιά αγαλλιά: τι λείπει για να είμαστε ευτυχισμένοι;” (σ. 49)• σε άλλους, τα εξής: “Ξέρω πολύ καλά ότι ένα όνειρο δεν προκαλεί ένα πραγματικό γεγονός, πάντοτε όμως φοβάμαι μήπως το γεγονός ακολουθήσει το όνειρο” (σ. 973)• και σε άλλους, τα παρακάτω: “Όσο τα πάθη είναι κυρίαρχα, [...] κρατούν την προσδοκία στο πλευρό της επιθυμίας· και όσο επιθυμούμε, δεν μας νοιάζει που δεν είμαστε ευτυχισμένοι· περιμένουμε να γίνουμε…” (σ. 1050). Με την ευχή, τέλος, να ταιριάζουν στους περισσότερους τα πρώτα…  

Κωνσταντίνος Γκράβας. Διδάκτωρ του τμήματος Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών, εντεταλμένος διδάσκων του τμήματος Οικονομικής Επιστήμης του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών. Βιβλία του: Οικονομικός Πόλεμος και Νομισματική Ειρήνη (2019), Κεντρικές Τράπεζες (με τον Σπυρίδωνα Βλιάμο, 2021).