Από τη σκοπιά της διεθνούς πολιτικής οικονομίας, η ιστορία του δευτέρου ημίσεος του 20ού αιώνα διδάσκει πως το ενιαίο ευρωπαϊκό νόμισμα ήταν εγχείρημα, πρώτα και κύρια, πολιτικό και, δευτερευόντως, χρηματοοικονομικό. Σε κάθε υποπερίοδο, η πορεία προς την ευρωπαϊκή ενοποίηση μέσα από τη νομισματική ολοκλήρωση διαμορφωνόταν βάσει των ευρύτερων πολιτικών, οικονομικών και θεσμικών συνθηκών που καθόριζαν τη συμπεριφορά των μεγάλων δυνάμεων της Γηραιάς Ηπείρου.

Στη μεγάλη αυτή εικόνα, οι σημαντικές οικονομικές διαταραχές που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 (κατάρρευση του συστήματος Bretton Woods, πετρελαϊκές κρίσεις, «στασιμοπληθωρισμός», κλονισμός της εμπιστοσύνης στο κεϊνσιανό μεταπολεμικό μοντέλο) αποτέλεσαν τον κύριο παράγοντα βραχυχρόνιας επιβράδυνσης της μακράς διαδικασίας προς την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση.

Η εγκατάλειψη του κανόνα δολαρίου - χρυσού από τις Ηνωμένες Πολιτείες το 1971, σε συνδυασμό με τη μάλλον μονόπλευρη πολιτική θεώρησης των διατλαντικών σχέσεων εκ μέρους της αμερικανικής κυβέρνησης υπό την προεδρία Νίξον, ενδυνάμωσε το επιχείρημα υπέρ της εμβάθυνσης της συνεργασίας εντός της Ευρωπαϊκής Κοινότητας κατά μήκος του γαλλογερμανικού άξονα. Δημιουργήθηκε ένα κοινοτικό σύστημα για τη βαθμιαία μείωση των περιθωρίων διακύμανσης των νομισμάτων των κρατών-μελών, γνωστό ως «φίδι», που τέθηκε σε λειτουργία το 1972.

Ωστόσο η μετατόπιση του κέντρου βάρους στην εδώ πλευρά του Ατλαντικού δεν ήταν αποστειρωμένη από τις υπόλοιπες μακροοικονομικές εξελίξεις. Η αστάθεια του «φιδιού» αντικαθρεφτίζει την τότε απουσία της κατάστασης που ονομάζω «νομισματική ειρήνη» και η οποία προϋποθέτει αλληλεξαρτήσεις και θεσμικές διευθετήσεις στο πλαίσιο αμοιβαία επωφελούς συνεργασίας μέσα από κοινό πλέγμα συμφερόντων. Απόδειξη της (νομισματικής) μη ειρήνης ήταν η συμπεριφορά του γαλλικού φράγκου: το νόμισμα ενός εκ των δύο πόλων του γαλλογερμανικού άξονα συμμετείχε εξαρχής στο σύστημα, εν συνεχεία αποσύρθηκε τον Φεβρουάριο του 1974, επανήλθε στο «φίδι» τον Ιούλιο του 1975, για να εγκαταλείψει οριστικά τον μηχανισμό τον Νοέμβριο του 1976.

Στα τέλη της δεκαετίας, το 1979, η διαδικασία νομισματικής ενοποίησης εντάθηκε με τη δημιουργία του Ευρωπαϊκού Νομισματικού Συστήματος που είχε στόχο την προώθηση της εσωτερικής και εξωτερικής νομισματικής σταθερότητας. Η πορεία προς την οικονομική και νομισματική ένωση συνεχίσθηκε με τη θέσπιση της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης το 1987. Η νομισματική κρίση του 1992-93 με την κερδοσκοπική επίθεση στη βρετανική στερλίνα και την αποσταθεροποίηση του Μηχανισμού Συναλλαγματικών Ισοτιμιών προέβαλε την ανάγκη για περαιτέρω θεσμική συνεργασία σε επίπεδο νομισματικής πολιτικής. Θεωρήθηκε απαραίτητο βήμα η δημιουργία κεντρικής τράπεζας και κοινού νομίσματος σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

Μία δεκαετία μετά τη γέννηση του ευρώ, το 1999, το ξέσπασμα της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης προκάλεσε έκτακτες θεσμικές διευθετήσεις στο διεθνές σύστημα. Η επαπειλούμενη διατάραξη της νομισματικής ειρήνης εντός της ΟΝΕ εξαιτίας της ατελούς αρχιτεκτονικής του ενιαίου νομίσματος οδήγησε το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο να τροποποιήσει το θεσμικό πλαίσιο ως προς τις κατ’ εξαίρεση ρυθμίσεις πρόσβασης μιας χώρας-μέλους του σε δανεισμό. Επικαλούμενο τον «συστημικό» κίνδυνο εξάπλωσης της κρίσης σε ολόκληρη την Ευρωζώνη, το Ταμείο αποφάσισε το 2010 να χορηγήσει στην Ελλάδα πολλαπλάσιο δάνειο σε σχέση με την ποσόστωση της χώρας. Καθώς η Ευρωζώνη στερούνταν θεσμού αντίστοιχου με το ΔΝΤ, χρειάσθηκε την τεχνογνωσία και τη συνδρομή του Ταμείου στα προγράμματα δημοσιονομικής προσαρμογής των οικονομιών του ευρωπαϊκού νότου. Υπήρχε εδραία πεποίθηση ότι το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο ήταν ο καλύτερα εξοπλισμένος θεσμός για να αντεπεξέλθει στις τεχνικές δυσκολίες που συνδέονταν με τη διαπραγμάτευση και την παρακολούθηση του προγράμματος.

Με τις ομοσπονδιακές εκλογές στη Γερμανία τον Σεπτέμβριο να ολοκληρώνουν τον κρίσιμο εκλογικό κύκλο στις μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες το 2017, η εκλογή Μακρόν στην προεδρία της Γαλλίας δημιουργεί τις προϋποθέσεις αναζήτησης μιας περισσότερο ευσταθούς ισορροπίας στον γαλλογερμανικό άξονα προς την κατεύθυνση ενδυνάμωσης του ευρώ ως πρωτίστως πολιτικού εγχειρήματος.

Στη μεγάλη εικόνα, άλλωστε, η «νομισματική ειρήνη» είναι μέχρι σήμερα ο κανόνας και όχι η εξαίρεση στην πορεία προς την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση…

* Ο κ. Κωνσταντίνος Γκράβας είναι αναλυτής διεθνών αγορών και επισκέπτης καθηγητής στη Σχολή Διοικήσεως και Επιτελών (ΣΔΙΕΠ/ΠΑ) της Πολεμικής Αεροπορίας.